Θέμα: «Η Σημασία της Ανάπτυξης στην περίοδο της κρίσης» 5ο Forum Βίλλια

1.Εισαγωγή

•Γενικευμένη κρίση: Οικονομική, πολιτική, κοινωνική
•Κύρια αίτια: Δημόσιο χρέος, χαμηλή διεθνής ανταγωνιστικότητα, οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές διαρθρωτικές αδυναμίες
•Λάθη και παραλήψεις στη διαχείριση της κρίσης (σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο)
•Επιπτώσεις: παρατεταμένη οικονομική συρρίκνωση, καταστροφή επενδυμένου κεφαλαίου και μείωση του παραγωγικού δυναμικού, μείωση δημόσιων και ιδιωτικών επενδύσεων, υψηλή διαρθρωτική και υφεσιακή ανεργία, αποχωροθέτηση δραστηριοτήτων προς το εξωτερικό, πολιτική κρίση, διάσπαση της κοινωνικής συνοχής, νέο κύμα μετανάστευσης ανθρώπινου δυναμικού

2.Η διαπίστωση: Η ίδια δυναμική της ύφεσης μέσω της επενέργειας πέντε (5) φαύλων κύκλων

•Δημοσιονομικός φαύλος κύκλος: Η δραστική μείωση των συνολικών δαπανών του δημοσίου και η αύξηση της φορολογίας προκαλεί μείωση της ενεργούς ζήτησης, μείωση της παραγωγής και της απασχόλησης, μείωση των εσόδων του δημοσίου και των ασφαλιστικών ταμείων, περαιτέρω μείωση των δαπανών και αύξησης των φόρων κ.ο.κ.
•Ο φαύλος κύκλος της εσωτερικής υποτίμησης: Μείωση των αμοιβών εργασίας, μείωση της ζήτησης και της παραγωγής, αύξηση της ανεργίας, περαιτέρω μείωση των αμοιβών εργασίας και των εσόδων του κράτους, νέα μέτρα εσωτερικής υποτίμησης κ.ο.κ.
•χρηματοπιστωτικός φαύλος κύκλος: Πιστωτική συρρίκνωση (credit crunch) λόγω του δημόσιου χρέους, του «κουρέματος», της ύφεσης, των επισφαλών πιστώσεων, της φυγής κεφαλαίων στο εξωτερικό, της απόσυρση καταθέσεων για κάλυψη αναγκών και της αδυναμίας άντλησης ρευστότητας από το εξωτερικό προκαλεί δραστική μείωση της χρηματοδότησης της οικονομίας, ενίσχυση της ύφεσης, επιδείνωση των ρευστότητας των τραπεζών κ.ο.κ.
•Ψυχολογικός φαύλος κύκλος: Οι αρνητικές προσδοκίες για το μέλλον της χώρας και της οικονομίας προκαλούν μείωση της καταναλωτικής ζήτησης (ειδικά αγαθών μακράς διαρκείας) και των επενδύσεων (ελληνικών και ξένων), που με τη σειρά τους ενισχύουν την ύφεση και επιδεινώνουν τις προσδοκίες κ.ο.κ.
•Πολιτικοκοινωνικός φαύλος κύκλος: Η οικονομική κρίση προκαλεί πολιτική αστάθεια και αβεβαιότητα, ενώ συγχρόνως διαταράζει τη κοινωνική συνοχή και ενισχύει τις κοινωνικές εντάσεις και συγκρούσεις, προκαλώντας επιδείνωση του οικονομικού περιβάλλοντος και των επενδύσεων, αυξάνοντας τις απώλειες χρόνου εργασίας λόγω απεργιών, μειώνοντας την αποτελεσματικότητα της διαχείρισης της κρίσης, επιβραδύνοντας τις διαρθρωτικές αλλαγές και εν κατακλείδι ενισχύει την οικονομική ύφεση, η οποία επιδεινώνει την πολιτική και κοινωνική σταθερότητα κ.ο.κ.

3.Η πολιτική προσαρμογής (Μνημόνια) και η ανάκαμψη

•Στόχοι της πολιτικής προσαρμογής: Βραχυπρόθεσμα δημοσιονομική εξυγίανση, διάσωση πιστωτικού συστήματος και διαρθρωτικές αλλαγές και μεσοπρόθεσμα ανάκαμψη
•Τα βασικά μέσα της πολιτικής προσαρμογής:
oΜείωση δαπανών, αύξηση φόρων για δημοσιονομική εξυγίανση
oΕσωτερική υποτίμηση για βελτίωση ανταγωνιστικότητας
oΜεταρρυθμίσεις για δημοσιονομική εξυγίανση και αύξηση της ανταγωνιστικότητας
oΙδιωτικοποιήσεις για δημοσιονομική εξυγίανση και αύξηση της ανταγωνιστικότητας

4.Κριτική στη συνταγή της πολιτικής προσαρμογής ως προς την ανάκαμψη

•Η ύφεση ήταν αναμενόμενη, όχι όμως η ένταση και η διάρκειά της
•Λόγοι:
•Η μειωμένη αποτελεσματικότητα της εσωτερικής υποτίμησης λόγω αύξησης των τιμών άλλων παραγωγικών συντελεστών, αλλά και λόγω της αδυναμίας σημαντικής υποκατάστασης εισαγωγών και αύξησης των εξαγωγών (υψηλός βαθμός εσωστρέφειας ελληνικής οικονομίας)
•Το μοναδιαίο κόστος εργασίας μειώθηκε, όμως μειώθηκε και η παραγωγικότητα.
•Η αμοιβή της εργασίας δεν είναι ο μόνος παράγοντας της ανταγωνιστικότητας (το κόστος εργασίας συμμετέχει κατά μ.ο. με 21% στις τιμές των ελληνικών προϊόντων)
•Για προϊόντα έντασης κεφαλαίου και τεχνολογίας έχει σχετικά μικρότερη σημασία το ύψος των αμοιβών εργασίας
•Προϋποθέσεις επιτυχίας εσωτερικής υποτίμησης: εθνική παραγωγή σε μεγάλο βαθμό διεθνώς εμπορεύσιμων προϊόντων και υπηρεσιών έντασης εργασίας, πολύ ανοικτή οικονομία, ελαστικότητα εσωτερικής παραγωγής και δυνατότητα υποκατάστασης εισαγωγών
•Στην Ελλάδα δεν συντρέχουν οι παραπάνω προϋποθέσεις: μικρό ποσοστό εξαγωγών ως προς το ΑΕΠ (περ. 20%), 7,6% οι εξαγωγές προϊόντων έντασης εργασίας στο σύνολο των εξαγωγών (2011), χαμηλή οριακή ροπή για εισαγωγές (0,2), ακαμψία τιμών προς τα κάτω λόγω έλλειψης επαρκούς ανταγωνισμού στη εσωτερική αγορά αγαθών και υπηρεσιών, αύξηση άλλων στοιχείων του κόστους. Συνεπώς, ευλόγως διαπιστώνονται ισχυρές επιδράσεις της εσωτερικής υποτίμησης στην εσωτερική ζήτηση, όμως με πολύ περιορισμένη εξωτερική θετική επίδραση (π.χ. αύξηση εξαγωγών, προσέλκυση επενδύσεων, υποκατάσταση εισαγωγών από εγχώρια παραγωγή).
•Μειωμένη βραχυπρόθεσμη θετική επίδραση των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων στη ζήτηση
•Δεν υπήρξε πρόβλεψη για άμεσο άνοιγμα των εσωτερικών αγορών αγαθών και υπηρεσιών, αδυναμίες πολιτικής για τον ανταγωνισμό
•Μονοπωλιακές και ολιγοπωλιακές καταστάσεις στην εσωτερική αγορά δεν επιτρέπουν μείωση τιμών και αύξηση της ζήτησης, συχνά σε αυτές συμμετέχει το ελληνικό κράτος (π.χ. ενέργεια)
•Οι τιμές μέρους των προϊόντων της τελικής ζήτησης, των ενδιάμεσων προϊόντων και των πρώτων υλών προσδιορίζεται από το εξωτερικό
•Προβλήματα στην προώθηση των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων
•Μεσομακροπρόθεσμη επίδραση των διαρθρωτικών αλλαγών, οι οποίες δεν έχουν προωθηθεί επαρκώς, με δική μας ευθύνη
•Δεν υπήρξε μέριμνα για άμβλυνση του κόστους προσαρμογής και για στήριξη των πλέον θιγόμενων, αυξάνοντας έτσι την αντίσταση στην προσαρμογή
•Κόστος προσαρμογής φέρουν οι χώρες σε κρίση, ανάληψη κινδύνων χρηματοδότησης οι λοιπές χώρες της ΕΕ. Πιο αποτελεσματική θα ήταν ίσως μια ισχυρή επεκτατική πολιτική χωρών του Βορρά.
•Δεν υπήρξε δίκαιη κατανομή των φορολογικών βαρών. Η φοροδιαφυγή, φοροκλοπή, το λαθρεμπόριο και η αδήλωτη οικονομία, από τα βασικά αίτια της κρίσης, εξακολουθούν να υφίστανται. Συνεπώς, η πολιτική προσαρμογής είναι σε μεγάλο βαθμό πολιτική καταπολέμησης συμπτωμάτων και όχι αιτιών και συνεπώς αναμενόμενα αναποτελεσματική
•Εξωτερική επιβολή των μεταρρυθμίσεων και όχι εθνική «ιδιοκτησία», γεγονός που προκαλεί εσωτερικές αντιδράσεις και αντιστάσεις στην προσαρμογή, ακόμη και έναντι αυτονόητων μεταρρυθμίσεων
•Αντίσταση στην προσαρμογή οργανωμένων ομάδων συμφερόντων (π.χ. κρατικοδίαιτοι και προστατευόμενοι κλάδοι, συνδικάτα κυρίως δημόσιων επιχειρήσεων, πολυποίκιλες ομάδες στο χώρο της υγείας), προκειμένου να διατηρήσουν υπέρ τους της αναδιανομή εισοδήματος από άλλες κοινωνικές ομάδες ή/και από τις επόμενες γενεές
•Τρέχον κόστος προσαρμογής δεν υπερκεράζεται από αναμενόμενα οφέλη στην αντίληψη των πολιτών, με συνέπεια τον πεσιμισμό και τις αντιδράσεις, έλλειψη οράματος για το μέλλον της χώρας, πρόβλημα επικοινωνίας των μεταρρυθμίσεων
•Φορείς εφαρμογής των μεταρρυθμίσεων (π.χ. κράτος, πολιτικά κόμματα) είναι συχνά μέρος του προβλήματος και ωφελούμενοι από την μη μεταρρύθμιση, επίδραση υπολογισμών πολιτικού κόστους
•Ιδιωτικοποιήσεις: Προβλήματα στο σχεδιασμό και εφαρμογή, ζητήματα ανταγωνισμού, στρατηγικές επιχειρήσεις. Μια αλλαγή ιδιοκτησίας δεν αρκεί, μεγαλύτερη σημασία έχει το επενδυτικό σχέδιο του νέου ιδιοκτήτη, ακόμη και από το τίμημα της πώλησης

5.Άλλες Παραλήψεις της πολιτικής προσαρμογής (Μνημονίων)

•Δεν υπάρχει καμία αντικυκλική δράση, καμία αναπτυξιακή συνιστώσα, όλες οι πολιτικές άμεσα ή έμμεσα είναι στην πράξη προκυκλικές
•Οι στρατηγικές μεταρρύθμισης εστιάζουν σε μακροοικονομικά μεγέθη, λιγότερο σε διαρθρώσεις φόρων και δαπανών, μεταφορά τεχνολογίας, ενίσχυση επενδύσεων, κατανομή εισοδήματος κ.α.
•Δεν υπάρχουν δεσμευτικοί ποσοτικοί στόχοι για πραγματική οικονομία, δεσμευτικοί στόχοι μόνον για τη μία πλευρά (Ελλάδα), όχι για την Τρόικα.
•Καμία πρόβλεψη για βιομηχανική, αγροτική και τουριστική πολιτική
•Καμία πρόβλεψη για αύξηση εξαγωγών, υποκατάσταση εισαγωγών
•Καμία πρόβλεψη για αύξηση/προσέλκυση επενδύσεων
•Καμία αλλαγή στο ΕΣΠΑ προς παραγωγικές, εξωστρεφείς επενδύσεις, ξανά έμφαση στις μεταφορικές υποδομές, με μειωμένη αναπτυξιακή συμβολή
•Καμία πολιτική για υποκατάσταση εισαγόμενης ενέργειας, για ενεργειακή απόδοση και εξοικονόμηση
•Καμία ουσιώδης προσαρμογή του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (ΕΚΤ) σε ανάγκες λόγω κρίσης και ειδικά για την αντιμετώπιση της ανεργίας των νέων και της μακροχρόνιας διαρθρωτικής ανεργίας.

6.Διαρθρωτικές αδυναμίες ως αίτιο της κρίσης και εμπόδιο εξόδου προς την ανάπτυξη

•Υπάρχει έντονη συσχέτιση μεταξύ διαρθρωτικών αδυναμιών και κόστους της κρίσης
•Χαμηλό ποσοστό μεταποίησης στη συνολική προστιθέμενη αξία (π.χ. 8-9%, ΕΕ15: περ. 14%)
•Προϊόντα έντασης εργασίας 23 % (ΕΕ 15: 18%), τεχνολογικοί κλάδοι 7% (ΕΕ 15: 22%)
•Προϊόντα μεταποίησης χαμηλών εργατικών δεξιοτήτων 47% (ΕΕ 15: 29%). Υψηλών δεξιοτήτων 7% στην Ελλάδα, 18% στην ΕΕ.
•Διογκωμένος τομέας των μη εμπορεύσιμων κλάδων (π.χ. κατασκευές, κατοικία, χονδρικό και λιανικό εμπόριο, ατομικές υπηρεσίες, δημόσιος τομέας) λόγω των χαμηλών επιτοκίων μετά την ένταξη στην ΟΝΕ και λόγω του ΕΣΠΑ
•Αποτέλεσμα: Χαμηλός βαθμός εξωστρέφειας, αύξηση εισαγωγών, μείωση εξαγωγών, ελλείμματα ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών κ.α.
•Χαμηλός βαθμός ξένων επενδύσεων (1% του ΑΕΠ ετήσια εισροή, 10% του ΑΕΠ το στοκ-σύνολο των ξένων επενδύσεων), οι χαμηλότεροι στην ΕΕ
•Χαμηλοί δείκτες Έρευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας (ΕΤΕΚ): 0,6% του ΑΕΠ οι δαπάνες για ΕΤΕΚ (ΕΕ 2,1%). 8 πατέντες/1 εκ. Κατοίκους στην Ελλάδα, 137 πατέντες/1 εκ. Κατοίκους ο μ.ο. στην ΕΕ 15.
•Χαμηλοί δείκτες επιχειρηματικότητας
•Ρυθμιστικό πλαίσιο: Η Ελλάδα από τις πιο ρυθμισμένες (παρεμβατικές) αγορές, αλλά και από τις λιγότερο αποτελεσματικές, παρεμβατικό αλλά αναποτελεσματικό κράτος
•Γραφειοκρατία, φοροδιαφυγή και φοροκλοπή, αδιαφάνεια, ευνοιοκρατία και πελατειακές σχέσεις κ.α. από τους χειρότερους δείκτες στον κόσμο
•Τις τελευταίες δεκαετίες υψηλή κατανάλωση, χαμηλές επενδύσεις (π.χ. ιδιωτική κατανάλωση γύρω στο 75% του ΑΕΠ, ιδιωτικές επενδύσεις κάτω από το 20% του ΑΕΠ)
•Αρνητική στάση στη παγκοσμιοποίηση (42% των Ελλήνων υπέρ, τελευταία, μ.ο. ΕΕ 56%, σκανδιναβικές χώρες πάνω από 70% υπέρ)
•Υψηλές αμυντικές δαπάνες, πολύ πάνω από τις δαπάνες για ΕΤΕΚ (2,3% του ΑΕΠ έναντι 0,67% του ΑΕΠ) (μόνον στην Ελλάδα και Πορτογαλία ισχύει αυτό)

7.Προτάσεις για ανάκαμψη της οικονομίας

•Εάν αφεθεί η κατάσταση ως έχει, δύσκολα θα βγει η χώρα από τους φαύλους κύκλους της ύφεσης.
•Το μέγα ζητούμενο και βασική προϋπόθεση ανάκαμψης είναι το «σπάσιμο» των πέντε φαύλων κύκλων : δημοσιονομικού, πιστωτικού, εσωτερικής υποτίμησης, ψυχολογικού, κοινωνικοπολιτικού
•Η Ελλάδα ως χώρα μέλος της ΟΝΕ δεν διαθέτει επαρκή εθνικά μέσα αναπτυξιακής παρέμβασης (μακροοικονομικές πολιτικές, μικροοικονομικές πολιτικές), χρειάζεται άμεσα εξωτερική στήριξη της πραγματικής οικονομίας για επενδύσεις και όχι για κατανάλωση
•Από την άλλη, το κράτος αδύνατο, άρρωστο και γερασμένο οπισθοχωρεί, τη στιγμή που στις κρίσεις χρειάζεται η καθοδήγησή του
•Το ΕΣΠΑ είναι χρήσιμο, αλλά δυσανάλογο των προσδοκιών λόγω των λιγοστών πόρων του σε σχέση με τις ανάγκες και λόγω στρεβλού σχεδιασμού και κακοδιαχείρισης
•Από την άλλη δεν υπάρχει, υπό τις ισχύουσες συνθήκες, χώρος για εθνική κεϋνσιανή πολιτική (π.χ. ενίσχυσης της ενεργούς ζήτησης και των επενδύσεων από το κράτος) μέσω της δημοσιονομικής, της νομισματικής και της εισοδηματικής πολιτικής στο πλαίσιο της ΟΝΕ, αλλά και λόγω της πραγματικής κατάστασης της δημόσιας οικονομίας. Υπάρχει χώρος στις χώρες του Ενωσιακού βορρά, με έμμεσες επιδράσεις στις χώρες του νότου.
•Αναπόφευκτα ως μοναδική λύση φαντάζουν τα οικονομικά της προσφοράς: εξυγίανση κράτους, λειτουργία αγορών, δημιουργία συστήματος με κανόνες, κίνητρα-αντικίνητρα
•Στην παρούσα φάση χρειάζονται, όμως, άμεσες ξένες επενδύσεις και αύξηση εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών, καθώς και ένα κοινωνικό πακέτο ενίσχυσης των πολύ χαμηλών εισοδημάτων, που θα είχε και αντικυκλικές επιδράσεις, μιας και θα ενίσχυε την εγχώρια ζήτηση
•Οι δημόσιες επενδύσεις κακώς που μειώθηκαν, απαιτείται αύξησή τους προς την κατεύθυνση της στήριξης της πραγματικής οικονομίας
•Χρειάζεται μια ολοκληρωμένη αναπτυξιακή στρατηγική, συνολικό αναπτυξιακό σχέδιο, ένα όραμα για το μέλλον με άξονες:
•Την αύξηση των επενδύσεων
•Την αύξηση παραγωγικότητας αντί της μείωσης μισθών
•Μια νέα βιομηχανική πολιτική: όχι αγαθά χαμηλού κόστους, αλλά έμφαση στην καινοτομία, στροφή της τοπικής έρευνας στην τοπική παραγωγή
•Μια αγροτική πολιτική στην κατεύθυνση της εξωστρεφούς αγροδιατροφικής παραγωγής
•Διαφοροποίηση και αναβάθμιση του τουριστικού προϊόντος
•Ανάπτυξη των δυναμικών υπηρεσιών (π.χ. διαμετακόμιση και μεταφορές, υγεία, παιδεία, έρευνα και ανάπτυξη, υπηρεσίες υποστηρικτικές της παραγωγής, νέα τύπου χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες όπως οι μικροχρηματοδοτήσεις κ.α.)
•Εξωστρέφεια: Αύξηση εξαγωγών (π.χ. εξαγωγικά clusters), υποκατάσταση εισαγωγών, ένταξη ελληνικών επιχειρήσεων σε διεθνείς αλυσίδες και δίκτυα διάθεσης, παραγωγής και έρευνας
•Από ευρωπαϊκής πλευράς: Ελάφρυνση του χρέους, τραπεζική ένωση, ένα σχέδιο τύπου Marshal
•Η τοπική αυτοδιοίκηση μπορεί να συμβάλει στη νέα προσπάθεια μέσω κοινωνικών προγραμμάτων, ανάπτυξης ανθρώπινου δυναμικού, βελτίωσης της εικόνας του τόπου και προσέλκυσης δραστηριοτήτων μέσω Μάρκετινγκ τόπου, μέσω ενίσχυσης της τοπικής απασχόλησης (κοινωφελής εργασία, έργα με αυτεπιστασία), προώθησης του τουρισμού, εφαρμογής των νέων εργαλείων της νέας πολιτικής συνοχής κ.α.